قلعه پرتغالی ها در جزیره قشم - مجله گرگانلند

قلعه پرتغالی های جزیره قشم در منتهی الیه شمال شرقی جزیره و شهر قشم واقع شده است، این قلعه برای کشتی هایی که از سمت شرق وارد جزیره می شوند به عنوان یک علامت و نشانه ثابتی است.

تاریخچه بنا

کلمه قشم به معنی آبراهه و راه آب ورودی زمین است. جغرافیدانانی از قبیل یاقوت حموی و مورخانی از قبیل مسعودی و سیاحانی از قبیل ابن بطوطه در نوشته های خود اطلاعاتی از این جزیره داده اند.

ایرانیان قبل از اسلام جزیره قشم را بنو، کاوان، ابن کوان، برخت، ابر کافان، ابر کاران و لافت می خواندند و به تدریج این اسامی به فراموشی سپرده شد و نام های کشم و قشم متداول شد. این جزیره به خاطر طول زیاد آن به جزیره الطویله نیز شهرت دارد.

در گذشته این جزیره به دلیل قرار دریافت در راستا راه بازرگانی، سرزمین هندو آسیایی جنوب شرقی از لحاظ تجاری و بازرگانی دارای اهمیت بالایی بوده است. این فرایند تجاری تا سال 1507 میلادی (913 هجری قمری) با لشکرکشی پرتغالی ها به منظور توسعه های استعماری ادامه داشت. پرتغالی ها با تصرف جزایر تنگه هرمز به تمام خلیج فارس تسلط پیدا کردند و در جزیره هرمز، قشم و جزایر دیگر آغاز به ساختن استحکامات نظامی از قبیل قلعه کردند و از ورود کشتی های جنگی دیگران به این جزیره جلوگیری کردند. در کار ساخت وساز قلعه از مردم جزیره و بردگانی که پرتغالی ها به همراه خود از سایر کشورها به جزیره آورده بودند، استفاده شده است.

تحولات جنوبی ایران مقارن با عصر صفویه بوده که به علت دوری پایتخت (تبریز) از آب های جنوبی و ضعف حکومت مرکزی که در ابتدای سلسله مزبور بود این تعدی ها به مناطق افزایش پیدا کرد و به مدت 115 سال سایه شوم استعمار پرتغالی بر آب های جنوبی کشور پرتو فکنده بود. در سال 1621 میلادی قلاع نظامی به تصرف نیروهای ایرانی درآمد. بعد از فتح جزیره قشم از طریق سپاهیان امام قلی خان تعدادی از آن ها به عنوان ساخلو در آن جزیره ماندند و بقیه به بندرعباس رفتند.

در سال 1645 میلادی هلندی ها قوای نظامی مهمی به خلیج فارس آوردند و به بهانه اینکه ایران تعهدات تجاری خود را در رابطه با هلند رعایت نکرده، حصار و قلعه قشم را تصاحب کردند و نیروی نظامی دیگر به سواحل و بنادر فرستادند و به علت گرما، بسیاری از نیروهای هلندی از بین رفتند و عاقبت هدایایی به خدمت شاه عباس صفوی فرستادند و با او معاهده جدیدی بستند و جزیره قشم و قلعه را تخلیه کردند.

در بین سال های 1718 تا 1720 اوضاع در تمام منطقه خلیج فارس وخیم شد و حکام عمان تعدادی از جزایر واقع در نزدیک سواحل ایران از جمله قشم را تصرف کردند.

مشخصات بنا

حدوداً 70 درصد قلعه تخریب شده و از آثار باقی مانده آن می توان به آب انبار مرکز قلعه، قسمت ورودی و بعضی دیواره ها و برج های آن اشاره نمود.

مصالح به کاررفته در قلعه عموماً سنگ و چوب و ملات ساروج و گچ مقاوم است که سنگ های به کاررفته از کوه های محلی جزیره و سنگ های اسفنجی دریایی استخراج شده بود.

قبلاً دورتادور قلعه خندق وجود داشته که به گفته اهالی دارای عرض 12 متر بوده که در هنگام مد دریا، خندق پر از آب می شده و باعث جداسازی محوطه قلعه و خود قلعه از اطراف آن شده بود و نفوذ به قلعه با مشکل همراه می شد.

همچنین گفته می گردد که کانالی از قلعه تا محل چابهار قشم کشیده شده بود که این کانال برای مواقع اضطراری و در هنگام فرار افراد درون قلعه مورد استفاده قرار می گرفت.

از ظاهر قلعه می توان برداشت کرد که این قلعه یک بار در زمان های بسیار دور و یک بار نیز تقریباً چند سال پیش (ده ها سال پیش) تعمیر و بازسازی شده است و به این استناد می توان دو دوره معماری برای آن در نظر گرفت. این قلعه دارای دو طبقه بوده که طبقه دوم محل تیراندازان و محل استقرار توپ ها بوده است.

چهار برج در چهار طرف قلعه وجود داشته که این چهار برج به صورت نیم دایره بوده و در چهارگوشه قلعه چهارضلعی که اضلاع آن نیز نسبت به خط ساحلی دارای مقداری انحراف است، قرار گرفته اند.

قلعه حدوداً گنجایش 12 توپ را داشته و دارای یک ورودی است که این ورودی چه از نظر ساخت استحکامات و چه از نظر نفرات مسلح، به دقت مورد مراقبت و محافظت قرار می گرفت.

نوع بهره برداری و خصوصیات شاخص بنا

قلعه مورد نظر به علت نزدیکی به دریا و کنترل ورود و خروج قشم به عنوان یک محل دیده بانی مطرح بود و بعد از خروج پرتغالی ها از قشم این فضا متروک به جامانده و در حال حاضر در تملک اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هرمزگان است.

عوامل تزیین شده و نوع آن ها

عوامل تزیینی قابل رؤیت در بنا به شکل الحاقی نیست بلکه سنگ های اسفنجی نامشخص و ملات ساروج است که در قسمت هایی با یاری صنعت حجاری از طریق ملات لازم به هم درگیر شده اند.

کاربری بنا

کاربری قلعه برای استقرار سربازان بوده و همانند کاربری قلاع اروپایی به عنوان مکانی برای تجمع نیرو و پادگان نظامی و در عین حال مسکونی استفاده می شده است.

قلعه پرتغالی های جزیره قشم در سال 1377 به شماره 2252 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

* گزارش از امیر بهمنی