عمده ترین فرق رباعی و دوبیتی چیست؟ - مجله گرگانلند

1. رباعی

بعضی اختراع رباعی را به رودکی (پدر شعر فارسی) و بعضی دیگر به یعقوب لیث صفاری (احیاگر زبان فارسی) نسبت می دهند. ماجرایی مشابه و ساده انگارانه در هر دو روایت وجود دارد. کودکی زیر لب زمزمه ای داشته که: غلطان غلطان همی رود تا بن گو و همین مصرع مبنای اختراع این قالب بر وزن لا حول ولا قوه الا بالله شد که خاستگاه آن را خراسان دانسته اند.

نام این گونه شعری از رباع به معنای چهارتایی گرفته شده و مشتمل بر چهار مصراع (دو بیت) هست که مصراع اول با مصراع های دوم و چهارم هم قافیه اند و حرف اصلی شعر در مصراع چهارم نشسته است. در ابتدا، متقدمین هر چهار مصراع را هم قافیه می گرفتند، اما به تدریج و از اوایل قرن ششم قافیه مصراع سوم اختیاری شد.

مضمون رباعی معمولا عارفانه، فلسفی و یا عاشقانه است، بطوریکه آن را مناسب ترین قالب شعری برای لحظه های کوتاه شاعرانه نامیده اند. از اولین رباعی سرایان در تاریخ به بایزید بسطامی و شفیق بلخی اشاره نموده اند. هرچند که می گویند صوفیان خیلی پیشتر از پیدایش رباعی، در سماع از آن استفاده می کردند. شاعران سبک هندی، رباعیات خوبی از خود به یادگار گذاشته اند که از جمله آن ها می توان به اشعار بیدل دهلوی اشاره نمود؛ اما مشهورترین رباعی سرا در تاریخ ادب ایران، حکیم عمر خیام بوده که حجم کم اشعارش به چند زبان زنده جهان ترجمه شده است.

در عصر حاضر پدر شعر نوی فارسی نیما یوشیج حیات دوباره ای به رباعی بخشید و در ادامه سید حسن حسینی و قیصر امین پور آن را به اوج رساندند. بیژن ارژن و ایرج زبردست در دهه هفتاد شمسی موج تازه ای از رباعی راه انداختند که تا به امروز ادامه دارد.

شاعران نامدار رباعی سرا …

• خیام
• عطار
• مولانا
• بابا افضل کاشانی
• ابوسعید ابوالخیر
• سنایی

نمونه اشعاری در قالب رباعی

اسرار ازل را نه تو دانی و نه من

وین حرف معما نه تو خوانی و نه من

هست از پس پرده گفتگوی من و تو.

چون پرده درافتد نه تو مانی و نه من

∗∗∗∗خیام نیشابوری∗∗∗∗

من درد تو را ز دست آسان ندهم

دل برنکنم ز دوست تا جان ندهم

از دوست به یادگار دردی دارم

کان دردبه صد هزار درمان ندهم

∗∗∗∗مولوی∗∗∗∗

گر مرد رهی میان خون باید رفت

از پای فتاده، سرنگون باید رفت

تو پای به راه نه و هیچ مپرس

خود راه بگویدت که، چون باید رفت

∗∗∗∗عطار∗∗∗∗

از شعرم خلقی به هم انگیخته ام

خوب و بدشان به هم درآمیخته ام

خود گوشه گرفته ام تماشا را کآب

در خوابگه مورچگان ریخته ام

∗∗∗∗نیما یوشیج∗∗∗∗

بیشتر بخوانید: گزیده بهترین رباعیات خیام نیشابوری

2. دوبیتی

دوبیتی که در دوره ساسانیان ترانک خوانده می شد، در اوایل قرن هشتم به این نام کنونی رایج گشت و همانگونه که از اسمش پیداست، شعری کوتاه مشتمل بر دو بیت بوده که همچون رباعی مصراع اول آن با مصراع دوم و چهارم هم قافیه است. در قابوس نامه آمده که دوبیتی، دوبیت است که بر وزن رباعی نباشد!

دوبیتی بیشتر بر مضامین عاشقانه و غنایی تکیه دارد، ولی گاه، خارج از دایره فلسفه، به عرفان هم وارد می شود. می گویند دوبیتی رایج ترین قالب شعری در میان روستاییان است.

اولین دوبیتی ها را فهلویات می گفتند (فهلویات یعنی اشعار محلی قدیمی که بعضا با آواز می خواندند)، اما از قرن دهم و یازدهم هجری، دوبیتی به زبان فارسی سروده شد و اوزان متنوعی داشته است. از میان فهلوی سرایان عبید زاکانی نام شناخته شده ای است و بابا طاهر همدانی مشهورترین دوبیتی سرای تاریخ ادبیات ایران است که از قرن نهم هجری به شهرت رسید.

دوبیتی سرایان مشهور

• باباطاهر عریان
• فایز دشتی
• مفتون بردخونی
• شفیق شهریاری

نمونه اشعاری در قالب دوبیتی

دلی دارم خریـدار محبّت

کزو گرم اسـت بازار محبّت

لباسی دوختم بر قامت دل

ز پود محنـت و تار محبّت

∗∗∗∗بابا طاهر همدانی∗∗∗∗

زدست دیده و دل هر دو فریاد

هر آن چه دیده بیند دل کند یاد

بسازم خنجری نیشش ز پولاد

زنم بر دیده تا دل شود آزاد

∗∗∗∗بابا طاهر همدانی∗∗∗∗

به صحرا بنگرم ، صحرا تَه وینم

به دریا بنگرم دریا تَه وینم

به هر جا بنگرم کوه و در و دشت

نشان از قامت رعنا ته وینم

∗∗∗∗بابا طاهر همدانی∗∗∗∗

بسی آید بهار و ما نباشیم

بیاید گلعذار و ما نباشیم

بسی مفتون گل شادی بروید

به طرف جویبار و ما نباشیم

∗∗∗∗مفتون بردخونی∗∗∗∗

بیشتر بخوانید: 50 دوبیتی عاشقانه ناب و زیبا

فرق رباعی و دوبیتی

مهمترین فرق رباعی و دوبیتی علاوه بر موضوع، در وزن آن است که رباعی وزنی تعیین دارد مستفعل مستفعل مستفعل فع (یا همان لاحول و لاقوة الابالله). دوبیتی شاید در اوزان متفاوتی سروده شود، ولی معمولا بر وزن مفاعیلن مفاعیلن فعولن شناخته شده و می گویند هر دوبیتی خارج از این وزن، قطعه است. از لحاظ عروضی هم اگر هجای اول هر مصراع بلند باشد، رباعی است و چنانکه اولین هجا کوتاه باشد، دوبیتی است.

سخن آخر….

با توجه به موارد ذکر شده، قالبهای کوتاه شعر فارسی با رعایت ایجاز، مفاهیم و تصاویر زیبایی را می سازند که گاه آن ها را مشابه هم جلوه می دهد. برای تشخیص فرق رباعی و دوبیتی، ابتدا به وزن هجایی و عروضی آن باید توجه کرد و سپس مضمون شعر را مورد توجه قرار داد. دو نمونه از قالب های شعری دیگر که گاهی تشخیص تفاوت آنها برای بسیاری سخت می شود، غزل و قصیده هستند؛ بنابراین در صورتیکه به تازگی به شعر و ادب پارسی علاقه مند شده اید، مطلب تفاوت قصیده و غزل را از دست ندهید. چنانچه در این زمینه بیشتر می دانید، لطفا ما را هم در این دانش شریک کنید .بخش ارسال نظرات، آماده دریافت دیدگاه ارزشمند شماست.