خشکسالی نمکی بر زخم کم آبی - مجله گرگانلند

یکی پدیده گذرا در اثر نوسانات پارامترهای اقلیمی معروف به خشکسالی و دیگری ماحصل پیامدها و فعل و انفعالات دوره های تاریخی آب و هوایی که منجر به شرایطی پایدار از سهم کم آب ها در یک ناحیه وسیع بنام فلات ایران شده است. در چهل سال گذشته می توان دو دوره 20 ساله از شرایط آب و وهوایی در ایران را متمایز کرد . دوره پر آبی 1360 تا 1379 و دوره کم آبی 1380 تا 1399 را. البته این بدان معنا نیست که سال های تر و خشک در این دوره نبوده باشد.

لیکن میانه شرایط در یک دوره، پر بارشی و دوره دیگر کم بارشی بوده است. در دوره پر آبی، اتکا به میانه های بلند مدت آماری، احتیاج شدید کشور به توسعه و سازندگی پس از جنگ همراه با افزایش جمعیت کشور، موجب شد توازن بین منابع آبی و مصارف از حالت تعادل خارج گردد.

بارگذاری بیش از توان بر سیستم های آبی کشور در مصاف با خشکسالی های تداوم دار در دوره دوم، سبب فشار بر ساختارهای عرضه آب شد که بحران های متعددی را شکل داد. به نوعی می توان گفت خشکسالی ها موجب گشت، شکننده بودن شرایط بر همگان اثبات گردد. نمی توان به نقش و اثرات تغییر اقلیم و گرمایش دنیای بر آب و هوای کشور و بر هم خوردن سیکل های طبیعی آب و هوایی اشاره نکرد.

این شرایط در نقاط مختلف دنیا با بارش برف سنگین، سیلاب های غیرمتعارف، سرما و یا گرمای طاقت فرسا، باران های سیل خیز و یا خشکسالی های شدید، قابل رصد است. کشور ما نیز از این شرایط در امان نبوده است. دو سال شرایط پربارشی و سیلابی به ناگاه جای خود را به دو سال کم بارش و خشک می دهد. اقلیم شناسان تواتر و وقوع مقادیر حدی در هواشناسی را نشانه هایی از اثرات تغییر اقلیم بر کشور می دانند.

مجموع این شرایط بازنگری عمیق در سیاست های آبی را گوشزد می نماید. متعادل سازی مصارف، بهبود راندمان و بهره وری، توجه به شیوه های نوین در کشاورزی و استفاده از تکنولوژی و مطرح شدن مباحثی نظیر ردپای آب، بازچرخانی و یا حسابداری آب از جمله راهکارهایی است که متخصصان و برنامه ریزان برای سامان دادن به مصارف، مورد توجه قرار داده اند. افزایش درآمدهای آبی و افزودن به منابع چندان ساده و ارزان نیست. به ویژه آنکه پیامدهای زیست محیطی و اجتماعی، طرح های سازه ای بزرگ برای افزایش توان نگهداری و مدیریت آب و یا انتقال از دریا را، غیراقتصادی و با سوال روبرو می نماید. در اینجا اشاره ای نیز به شرایط حوضه آبریز جنوب غرب کشور باید کرد که علیرغم جاری بودن رودخانه های متعدد هم اکنون درگیرخشکسالی شدید هستند.

آخرین آمارها از میانه کاهش 40 درصد منابع ورودی خبر می دهند که در بعضی حوضه های آبریز این رقم تا 70 درصد نیز رسیده است. شرایط بغرنجی که در تدوام کم بارشی ها سال گذشته، فشاری مضاعف بر سامانه های عرضه آب وارد می نماید. مخازن سدهای بزرگ خالی از آب بوده و چنانچه بارندگی های مناسب رخ ندهد، باید انتظار ریاضتی سخت و جیره بندی آب را داشت.

این مثال و شرایط واقعی نشان می دهد لزوما وجود سازهای آبی بزرگ و رودخانه های جاری ما را به رستگاری در بحث آب نمی رسانند. اینکه چرا ما از دوره ای بسیار مرطوب و مشکلاتش به دوره خشک با مصائب آن می رسیم، مسیری است که باید مورد بازبینی و واکاوی قرار گیرد.

اما مهم است بدانیم این دلایل اقلیمی، سیل یا خشکسالی نیست که آزار دهنده است. بلکه اقدامات و تصمیماتی که موجب تعمیق و توسعه خسارات و پیامدهای منفی گشته اند باید حتما با تعمق بیشتر آنالیز و سیاست های کلان متناسب، برای اصلاح فرآیندها و فرایند موجود گرفته گردد. حل مشکل آب راهکار کوتاه مدت و آنی ندارد لیکن می توان امیدوار بود با انجام تغییرات اصولی، شرایط بهبود یابد.

داریوش بهارلویی، دکترای مدیریت منابع آب