فیلم ناگهان درخت و آدم هایی که ترسیده اند - مجله گرگانلند

تینا جلالی| دومین ساخته صفی یزدانیان ناگهان درخت با لحن و فضای متفاوتی از فیلم در جهانی تو ساعت چند است؟ ساخته شده و اساسا روایتی دیگر دارد. اگر در فیلم در جهانی تو ساعت چند است؟ موضوع عشق و پایداری و ایستادگی بر فردیت مطرح بوده در فیلم ناگهان درخت مخاطب با سوی دیگری از زندگی روشنفکری در دهه های گذشته روبه رو می گردد.

سلب امکان آرامش، مدام زیر تاثیر تحولات اجتماعی بودن و زندگی کردن در فضای التهاب و تهدید، مشخصات شاخص ناگهان درخت است. خود یزدانیان معتقد است اگر کسی ناگهان درخت را با انتظار در جهانی تو ساعت چند است؟ ببیند حتما توی ذوقش خواهد خورد، او می گوید داستان فیلم ناگهان درخت درباره از دست شدنِ مجال لم دادن در کنار دیگری، خانواده یا جمع است:

ما آنقدر نگران زنده ماندنیم که دیگر حتی نمی توانیم مثل فرهاد های پیشین، در آرامش به گذشته و به اکنون و به بعد فکر کنیم. آدم های ناگهان درخت ترسیده اند. مجالی برای نو بودن، برای به وجود آوردن چیز های نو، برای زایش، برای آسوده بودن ندارند.

ما به بهانه اکران آنلاین این فیلم گفت وگویی با صفی یزدانیان انجام دادیم که پیش روی شماست.

برخی منتقدان یا فیلمسازان معتقدند که می توان در ساختن فیلم به یک ژانر خاص محدود نماند. یعنی اینکه یک فیلم می تواند در عین حالی که کمدی فانتزی است سورئال هم باشد و ... یعنی تلفیقی از چند ژانر در کنار هم. نظر شما چیست؟ به نظر می رسد فیلم شما ناگهان درخت هم از این قاعده مستثنی نباشد.

خودم شخصا خیلی فیلم هایی که لحن و فضا در راستا آن دگرگون می گردد را دوست داشته ام. توجه کنید که موضوع ژانر محدودیتی نیست که فیلمساز پیش از ساختن فیلم به آن مقید باشد. این ها بحث های تئوریک بعدی است. همواره با پرسشنامه های اداری که پیش از فراوری باید پر بشوند و همان اول می خواهند ژانر فیلم را جایی بنویسم مساله داشته ام (بگذریم که اصلا با هر جور پرسشنامه مساله دارم!) ژانر ناگهان درخت چیست؟ نمی دانم.

فیلم در جهانی تو ساعت چند است؟ با تحسین بسیار زیاد منتقدان و مخاطبان خاص وعام همراه بود و به شکل عجیبی همه با فضای آن ارتباط برقرار می کردند. می توانیم فرض بگیریم همین عاملی شد تا شما در ادامه بر همان راستا در جهانی تو ساعت چند است؟ فیلم ناگهان درخت را بسازید؟

به هیچ وجه. این دو فیلم با هم شباهت هایی اگر دارند بیشتر از آن روست که هر دو را یک نفر ساخته. کافی است، اما از این شباهت ها بگذریم تا ببینیم که ناگهان درخت در لحن و داستان و فضا به راهی دیگر می رود. حتی یک لحظه هم در فکرم نبود که حالا به قول شما خط همان تحسین هایی که از در جهانی تو ساعت چند است؟ شد را بگیرم و در ادامه اش فیلم دیگری بسازم.

اصلا کدام یک از ما آدم های همین پارسال هستیم؟ فیلم بلند اول من هم، دست کم به چشم خودم، آنقدر ها فیلمی عاشقانه یا نوستالژیک یا سر حال نبود. تلخی اش در پس جلوه گری، شخصیت های بازیگوش، موسیقی و چیز های دیگرش پنهان شده بود.

به همه همکارانم در مراحل مختلف فراوری ناگهان درخت می گفتم که اگر کسی این فیلم را با توقع دیدن چیزی شبیه آن ببیند حتما توی ذوقش خواهد خورد. اینجا موضوع عشق یا پایداری بر سر یک ایده (و این ایده می تواند ایستادگی بر سر هر چیزی باشد، یک عشق بچگانه، فردیّت، یا اصرار بر به رسم زمان تغییر ماسک ندادن) نیست.

در اینجا با سوی دیگری از زندگی روشنفکری در دهه های گذشته رویاروییم: سلب شدن امکان آرامش، مدام زیر تاثیر تحولات اجتماعی بودن و زندگی کردن در فضای التهاب و تهدید که البته در یک مفهوم با آن فیلم شریک است و آن هم پراکنده شدن خانواده هاست که آنجا دلیلش مهاجرت های اجباری بود و اینجا حتی فکر مهاجرت.

فرهاد فقط فکر نموده که با زن زندگیش به جایی دیگر برود و عمرش تباه می گردد، چون باید پاسخگو باشد که اصلا چرا چنین فکری نموده است.

تغییر کامل بازیگران فیلم که ازس دیگری از بازی برخوردار بودند این نکته را به ذهن می رساند که کارگردان بدش هم نمی آمده از آن فضا دور گردد؟ نظرتان چیست؟

ناگهان درخت در شرایط کاملا متفاوتی ساخته شد. نه من روحیه ای شبیه سازنده فیلم اول را داشتم و نه فضای پیرامونم چنین بود. تکرار می کنم که حتی یک لحظه به دوری و نزدیکی از فضای آن فیلم فکر نکردم. این فیلم دیگری است و طبیعی است که لحن دیگری داشته باشد، آدم های دیگری در آن بازی نمایند، یا دوستانی از فیلم پیشین را همچنان در کنار خود داشته باشد.

نکته دیگر چیدمان بازیگران این فیلم است. آیا بازیگرانی که انتخاب کردید همان هایی هستند که به ذهن شما هنگام نگارش نزدیک بود؛ یا اساسا فرایند انتخاب بازیگر مثل همه فیلم های سینمای ایران برای شما هم با سختی و بعضا سختی هایی همراه بود؟ انتخاب زهره عباسی (هما) بسیار قابل توجه است.

نه. با هیچ سختی خاصی همراه نبود. از ابتدا می خواستم که پیمان معادی نقش فرهاد را بازی کند. حتی حضور خانم زهره عباسی، هما جان، هم از خیلی پیش قطعی بود. اما در خصوص خانم افشار هم اینکه پیمان، در مقام کارگردان، با او در برف روی کاج ها کار نموده بود نکته مهمی بود.

همان طور هم که خودش یکی دو جا گفت از همان اول از او خواستم هر چه تا حالا بوده، اینجا نباشد! نقش مهتاب حالا درست همان چیزی است که هنگام نوشتنش در سر داشتم. ابهام شخصیت را خوب از کار در آورده، شرایط زنی را که به صراحت می گوید دیگر کسی را عمیقا دوست ندارد.

من بازی های این فیلم را بسیار می پسندم. ممکن است دیدن و ارتباط چهره های آشنای سینما در جایگاهی دورتر از تصویر رایج شان در سینما برای برخی ها سخت باشد. شنیدم که جا هایی گفته شده که بهترین بازی از آن خانم زهره عباسی است و شخصیت فرهاد و مهتاب به آن نمی رسد.

انگار آن دو را کارگردان دیگری راهنمایی نموده! این بازی ها دقیقا چیزی در راستا خواست من بوده اند. اگر سرمایی در مهتاب است از طبیعت زندگی آن شخصیت می آید و نه از اراده بازیگرش؛ و فرهاد، با تمام آنچه از طنز یا دوپهلوگویی یا ترسش از محیط می بینیم عین چیزی است که قرار بوده باشد؛ و مادر اگر صریح تر و گرم تر است؟

این صراحت و گرمی مادر از اینجا می آید که او از نسل دیگری است و فقط در عاطفه درگیر است و نگران تنها فرزندش. پس ارتباط عاطفی با او آسان تر است، اما مهتاب و فرهاد از اولین لحظه ای که در آن درمانگاه مغموم دیده می شوند گرفتارند.

این دو درگیر یکدیگر و درگیر فضای اجتماعی هستند. نمی توانند برای آینده فکری نمایند یا نقشه ای بریزند، چون امن نیستند. در هیچ لحظه ای در آسایش و امنیت زندگی نمی نمایند. همین است که فرهاد بعد ها به او می گوید: ما کی لم میدیم و یک نفس آسوده می کشیم؟

آیا درست است که داستان فیلم بر اساس خاطرات مادرتان شکل گرفته است؟

نه، این حرف دقیقی نیست. مادر من که هنگام نوشتن فیلمنامه از دستش دادم، در عکس هایش به فیلم آمده است و شاید جا هایی مصاحبه های هما جان و مهتاب شبیه حرف زدن من و او شده باشد. اما خاطرات او در این فیلم محور اصلی نیست.

در جاهایی، اما درست زندگی اوست که در فیلم می بینیم. مثلا عکسی که از گالیا که سایه، هوشنگ ابتهاج، آن شعر معروف را برایش سروده بود نشان می دهد و داستانی که درباره اش می گوید واقعی است. فیلم به او تقدیم شده، چون روحش و نه زندگی واقعیش، در فیلم دمیده است. در نخستین نمای امامزاده هاشم ِرشت هما جان درست بالای سنگ او نشسته و برایش گل آورده است.

روایت های فیلم در لایه های مختلف و داستان غیرخطی که دارد مهم ترین نکته برجسته ناگهان درخت به شمار می رود. آیا انتخاب چنین روایتی لازمه تصویر و روایت این فیلم بود؟ و اینکه چگونه به این اجرا و فرم رسیدید؟

فیلم یک بخش ابتدایی 12 دقیقه ای دارد که در دهه 40 و 50 می گذرد. هرچه پس از این در فیلم می بینیم تکرار نشانه ها و رخداد های همین 12 دقیقه است. از مخاطب عام که خب آشکارا کم حوصله است و اصلا پسندش متاسفانه در هجوم چیز های دیگر، حرف های آسانگیر سرراستو سریال های ترکی شکل گرفته توقع راه آمدن با همه جزییات فیلم واقعا زیاده خواهی است.

اگر چه بسیاری از غیر اهل سینما خیلی راحت با فیلم کنار آمدند و حتی چیز هایی را در آن دیدند که برای خود من هم تازه بود. اما از آن ها که خود را تماشاگر حرفه ای یا نویسنده و این ها می دانند، توقع این است که کمی از همین چیز ها را که در وهله اول چندان آشکار نیست در فیلم بیابند و نشان دهند.

معلوم است که نمی گویم فیلم را ح تما باید گرفت یا دوست داشت. اما کار جدی، حتی اگر از فیلمی بدت بیاید هم، این است که چیز های پنهان شده پشتِ آشکار را نشان دهی، بعد هم می توان گفت که فیلم این بین سطور را دارد، اما به هر دلیل خوب نیست یا قصدش عملی نشده، یا خیلی هم خوب است.

آیا به نظرتان نیامد میزان لایه های فیلم کمی زیاد بود؟ ممکن است باعث کندی ارتباط مخاطب گردد.

زیاد؟! با چه معیاری؟ ناگهان درخت به مخاطبش احترام می گذارد و از او می خواهد که آسانگیر نباشد. بپذیرد که سینما فقط جای تعریف کردن قصه های سر راست، شعار های اجتماعی تاریخ مصرف دار نیست. بگذارید یک فیلم هم عربده نکشد.

ادای غمخواری برای معتادان یا فرودستان را درنیاورد. لایه های بسیار داشته باشد، اختلاف ایجاد کند به جای ستایش های گذرا. بگویم که لایه بسیار یا اندک داشتن نه امتیاز فیلمی محسوب می گردد نه گناهش. معلوم است که شما چنین قصدی ندارید، اما سوال تان مرا یاد شیوه های نقد مرسومی انداخت که مدام از اندازه بودن یا اندازه نبودن اجزای سازنده فیلم ها حرف می زنند.

خیاط است که متر دارد و می داند کدام برش اندازه است یا نیست. هنر را نه می گردد با اندازه بودن و نبودن توضیح داد، نه با حرف های سبکی مثل خیلی بد بود و خیلی خوب بود. منتقد نه پزشک است که بگوید اینجای بدن فیلمت کار نمی نماید، یا فکری به حال اینجای فیلمنامه ات بکن و نه قاضی است که حکم بدهد با شاهینک میزانِ ترازوی من طراز نیستی. این همه فیلم با لایه ها مختصرتر فراوری می شوند.

بگذارید یک فیلم هم به خودش و به مخاطبش سخت بگیرد. در این فضایی که تکلیف هر چیز جدی، می خواهد مصیبتی اجتماعی باشد یا یک نقاشی یا یک قطعه موسیقی یا یک فیلم، در ازدحام کامنت های شناخته و ناشناس گم و مبتذل می گردد، هیچ عیبی ندارد که فیلمی نخواهد خودش را از ترس پیشداوری ها پنهان کند و خودش را با عادت و سلیقه همگان وفق ندهد.

من روی اسب برنده شرط نبستم و یک در جهانی تو ساعت چند است؟ دیگر نساختم. بختم گفت و دوستانم، از تهیه نماینده تا بازیگران تا فیلمبردار و تدوینگر و آهنگساز و همه، از ته دل مایه گذاشتند تا فیلمی چنین ناهمخوان با جریان های اصلی این سینما ساخته گردد. باز بگویم که صرف ناهمخوانی الزاما چیز مثبتی نیست و ازش قطعا فیلم خوبی درنمی آید.

اما وقتی بسیاری از نظراتی را که از سوی مخاطبان و حرفه ای تر ها نوشته شده می خوانم و می بینم که چه به سادگی با حسِ درونی فیلم همراه می شوند، امیدوار می شوم که این صرفا تلاشی در خلأ نبوده است.

اگر بستر و ساختمان داستانی فیلم در جهانی تو ساعت چند است؟ بر یک عشق چیده شده بود در فیلم ناگهان درخت ما با دو روایت عاشقانه روبرو هستیم و عشق پسر بین همسر و مادرش تقسیم می گردد. سوالی که حین تماشای فیلم به ذهنم رسید اینکه آیا نمی شد فقط داستان عاشقانه مادر و پسری باشد؟

برخی ها چنان گفتند این اصلا فیلمی عاشقانه نیست که انگار با من قرارداد فراوری فیلمی عاشقانه را بسته بوده اند و من زیر قرارداد زده ام! می بینید؟ همان ها که کشف می نمایند من به راه فیلم قبلی نرفته ام و آن یکی بهتر یا بدتر بود، باز ناگهان درخت را با سطح اولیه آن فیلم قیاس می نمایند و شکوه دارند که چرا عاشقانه یا نوستالژیک نیست!

خلاصه بگویم که این فیلم درباره از دست شدنِ مجال لم دادن در کنار دیگری، خانواده یا جمع است. ما آنقدر نگران زنده ماندنیم که دیگر حتی نمی توانیم مثل فرهاد های پیشین، در آرامش به گذشته و به اکنون و به بعد فکر کنیم. آدم های ناگهان درخت ترسیده اند.

مجالی برای نو بودن، برای به وجود آوردن چیز های نو، برای زایش، برای آسوده بودن ندارند. کار من نیست باز کردن سویه های مختلف فیلمم، اما نمای سر به شانه مادر گذاشتن فرهاد را در کودکی کنار نمایی که از ترس خودش را در سالن سینمای بی روحی که دارد یک فیلم پروپاگاندای اتحاد جماهیر شوروی را نشان می دهد بگذاریم تا شاید زبان روایت فیلم دریافته گردد.

فرهاد در 12 دقیقه اول از آسودگی کودکی و در 80 دقیقه بعدی از عذاب بزرگسالی تعریف می نماید.

او مثل فیلم، با قرارداد ها و انتظارات عادت شده پیرامونش راه نمی آید. تصویر مرد آشنا نیست. رانندگی دوست ندارد، صدایش را بلند نمی نماید، در خوابش راضی است از اینکه توانسته بدون احتیاج به دیگری هم مادر باشد و هم پدر. او، باز مثل فیلم، اصراری به محدود ماندن در رسم های کهنه اخلاقی و اجتماعی ندارد.

و از این منظر نه تنها به هیچ وجه منفعل نیست که اتفاقا خودش را با سخت ترین عذاب ها درگیر می نماید. با شبیه بقیه نبودن؛ و نکته مهم و اساسی دیگر اینکه در فیلم ناگهان درخت دوباره شما هستید و عاشقانه با رشت و مخاطبی که از تماشای صحنه های بکر لذت گیلان سرسبز لذت می برد. این احتیاج قصه بود یا تعلق خاطرتان؟

همواره به دوستانم می گویم حالا که وقتی گذاشته اید و فیلمی را می بینید، دست کم در همین مدت دنبال آنچه می خواهید بعدا درباره اش بگویید نباشید. تماشاگر، خلاف این کلمه، نباید فیلم را تماشا کند، باید آن را ببیند. فیلم را ببینید و ببینید که ورود به رشت، خلاف در جهانی تو ساعت چند است؟ در چه فضایی نشان داده می گردد. این سه نفر ابتدا، چنان که فیلم کوتاهم قایق های من شروع کرد، به گورستان می فرایند.

بعد هم در شبی خلوت در حالی که هیچ شوقی در چهره شان پیدا نیست از خیابان های رشت می گذرند، در حالی که صدای آواز کودکی که قرار است متولد گردد را می شنوند. سرِ آن اسب چوبی متلاشی شده را روی پله هایی که فصل معروف در جهانی تو ساعت چند است؟ زیر بازی آفتاب و سایه درش اجرا شده بود را ببینید و ببینید که چطور زیر برف مدفون می گردد.

این ها اگر دیده شوند، چندان آسان نیست که از تکرار رشت و اصلا از کلمه دوباره استفاده کنیم. آن ها را فقط یکجا میان طبیعت به قول شما بکر گیلان نشان دادم، آنهم وقتی است که همه چیز به زودی تمام خواهد شد. همه چیز از دست خواهد رفت.

مادر عکس کودکی خودش را سوار بر اسب و عکس دوستش گالیا را می بیند و به این فکر می افتد که به رشت بفرایند. اوست که فرهاد و مهتاب و فیلم را به رشت می برد تا عکس ها را به کسانش پس بدهد؛ و با دیدن ویرانه ای که از خانه گالیا مانده ویران می گردد.

آقای یزدانیان، مرد های عاشق فیلم شما چقدر متفاوت هستند و البته درخور توجه. در فیلم در جهانی تو ساعت چند است؟ اگر خاطرتان باشد علی مصفا برای لیلا حاتمی بر عکس روی دست هایش می ایستاد و این خیلی جلب توجه می کرد. ولی اینجا مرد عاشق کف خیابان دراز می کشد. اینچنین رفتاری چگونه از جانب شما طراحی می گردد آیا ممکن است ما به ازای خارجی داشته باشند این آدم ها؟

نمی دانم واقعیت بیرونی دارند یا نه. خود را به زمین زدن، در آن فیلم هم بود. شاید، اگر دنبال چیز های مشترک می شد، این خصلت فرهادهاست که وقتی نمی دانند چه کار نمایند بازی در می آورند؛ و درباره خاتمه بندی فیلم که با تلخی خاصی تمام می گردد.

تمام لحظات شاد فیلم با آن موزیک و با آن رنگ و میزانسن های زیبا به یکباره عوض می گردد. چرایی این مساله خیلی مهم است که چرا داستان اینقدر تلخ به خاتمه می رسد؟

شما چیز شیرینی در این جهان سراغ دارید؟! در همین روز ها و روزگار؟ خب، طبعا نظر شماست. اما چنان که گفتم، بعد از آن 12 دقیقه همه چیز و خلاف آن جمله معروف این بار در ابعادی تراژیک، تکرار می گردد.

یک وقت بچه ای هستی که اصابت لنگه کفش رفیقت، ناخواسته، خون از دهانت راه می اندازد، چهار دهه بعد درختی سر راهی که ناشیانه به سوی نجات می جویی سبز می گردد. برای یافتن پاسخی به سوال تان یک بار دیگر ببینید که خلوت این سه در ساحل چگونه تهدید می گردد.

دلیل آن اتوماتیک را ببینید، ببینید که فرهاد از لحظه ای که می فهمد اینجا هم تنها نیستند چرا دوباره آن اتوماتیک را از جیبش در می آورد. به خوب و بدش کاری ندارم. اما کار من اینجا فقط ساختن بوده و به دست دادن فضا ها و آدم ها و چیزها. دیدن اش کار دیگران است. دیگرانی که بتوانند، یا مهم تر، بخواهند که ببینند.