آشنایی با گدام، سیاه چادر بلوچی ، عکس
به گزارش مجله گرگانلند، گدام بر اساس احتیاج مردم منطقه به سرپناه مناسب، وفور ماده اولیه ساخت که همان موی بز است، سادگی بافت، قابل حمل بودن، به شکل های دلخواه درآمدن، شرایط آب و هوایی منطقه از یک ساختار ساده تشکیل شده اما کاربرد سکونتی آن باعث شده بود تا از رونق مناسبی در زندگی مردم به ویژه زندگی عشایری و پای کوهی محسوب گردد. گدام بنابر احتیاج خانواده ها و جمعیت آنان ابعاد مختلفی دارد که ابعاد 6.12 و 18 متری بیشترین کاربرد را داشته است.
امروزه استقبال از استفاده گدام کم شده اما می توان با حمایت و راهنمایی فراوری آنرا توسعه واحیاء کرد و حتی با بازاریابی مناسب نسبت به صادرات آن به سایر استان ها و حتی کشورهای حاشیه خلیج فارس اقدام کرد تا اشتغال پایدار و مناسبی برای مردم منطقه بوجود آورد.
مراحل کار تهیه گدام
چیدن موی بز، جداکردن مو از کرک، شط کردن (یکنواخت کردن موها)، تاب دادن موها، ریسندگی با جلک (دوک)، تهیه دو نمونه نخ کلفت و نازک بنام شط و پود، نصب میخ طویله عظیم در چهار طرف کار و هم نصب میله یا چوب وسط (بهتو) از مراحل تهیه گدام است.
سادگی کار و ابزار مورد احتیاج باعث شده طرح بافت هم به صورت ساده انجام گردد و شکل و نقوش خاصی در بافت گدام بکار برده نگردد اما در برخی منطقه ها دیگر امکان بکارگیری نقوش مختلف وجود دارد.
اعتقادات و خرافات
از قرن های گذشته اقلیم گرم وخشک و سرد و کوهستانی منطقه باعث شده بود مردم بیشتر زندگی کوچ نشینی داشته باشند این امر مستلزم استفاده از مساکنی بود که جابجایی آن به راحتی انجام گردد بعلاوه وفور مواد اولیه بافت گدام که همان موی بز است یاری قابل توجهی به رونق بافت گدام می نماید.
روش بافت
شیوه بافت گدام یا سیاه چادر در منطقه به صورت زمینی است، مواد اولیه بافت آن موی بز بوده که ابتدا چیدن موی بز (موهایی که قابلیت چیدن دارد) با استفاده از قیچی مخصوصی که دوکارد نام دارد صورت می گیرد پس از جمع آوری موهای بز واچیدن مرحله دوم است که کرک و احیاناٌ خار و خاشاک را از مو جدا می نمایند. مرحله سوم هم شط کردن است که از طریق دو عدد چوب نازک به موها ضربه می زنند تا موهای به هم چسبیده از همدیگر جدا شوند.
مرحله چهارم ریسیدن موها به همدیگر است که با استفاده از دو دست موها را به هم تاب می دهند و هم مرحله پنجم تاب دادن مجدد موها با نوعی چرخ کوچک دستی به نام جلک بوده که ماحصل آن فراوری نخ با موی بز است.
مرحله بعدی نصب ابزار کار روی زمین است این وسایل شامل بهتو، میخ طویله در چهار طرف کار، گله، دُپ، کمونه، سرهوایی و دو عدد چوب به صورت پایه کار برای زیر و رو کردن پودها و در نهایت بافت است که این کار از طریق زنان صورت می گیرد و حداقل زمان ممکن برای بافت 10روز در نظر گرفته می گردد.
روش های بافت گدام
روش بافت به صورت زمینی و ساده بوده تا علاوه بر یکنواختی کار سرعت هم در انجام مراحل به اتمام به موقع گدام یاری کند.
طرح خاصی در این رابطه وجود ندارد و به دلیل زندگی عشایری و تردد مردم سعی بر سادگی بافت و سرعت در امور بوده است.
ویژگی های مواد اولیه
سبکی موی بز، عدم جذب رطوبت و آب، حرکت هوا از میان تار و پود، جذب مناسب انرژی خورشید، فرم پذیری بافته در مکان های مختلف، وفور موی بز با توجه به آب و هوای منطقه و قیمت مناسب آن در ساخت گدام بسیار مؤثر است.
ابزار مورد احتیاج برای بافتن گدام
ابزار لازم برای بافتن گدام یا سیاه چادر در منطقه موجود بوده و چنانچه وسیله خاصی مد نظر باشد به یاری صنعتگران آهنگری منطقه آنرا تهیه کرد، این ابزار عبارتند از موی بز، گوله، میله یا چوب نازکی که در وسط کار و جلوتر از قسمت بافت نصب می گردد.
دوپ یا همان شانه فلزی برای شانه کردن استحکام قسمت های بافته شده به کار می رود.
کمونه شامل دو عدد چوب که با بالا و پائین کردن تاروپود بافت را در یک راستا تنظیم می نماید. سرهوایی که دو عدد چوب کمونه به آن وصل است. میخ طویله در چهار طرف کار برای ثابت نگه داشتن پایه های بافت استفاده می گردد. طناب برای وصل میخ طویله و بافته داری به همدیگر و وصل کمونه به سرهوایی مورد استفاده قرار می گیرد. بهتو یا همان میله یا چوب که از دو طرف تارهای موی بز به آن متصل شده تا کار بافت روی آن آغاز گردد.
دار گدام بافی بسیار ساده است و برای سهولت در کار به صورت زمینی نصب و استفاده می گردد. برای ریسیدن موی بز کارگاه خاصی وجود نداشته و از فضاهای اطراف مساکن استفاده می گردد و این کار بیشتر در فضای باز صورت می گیرد. رنگرزی در این نوع بافت صورت نمی گیرد و به طور طبیعی از همان رنگ موجود موهای بز به صورت ترکیبی استفاده می گردد. امروزه به صورت محدود در برخی منطقه ها روستایی و عشایری منطقه بسته به احتیاج و یا سفارش افراد تعدادی از صنعتگران به بافت گدام مشغول هستند.
تاریخچه و قدمت گدام
در طول تاریخ انسان برای حفظ خود در برابر تغییرات اقلیمی و فصلی و دوری از گزند حیوانات در پی سرپناه مناسب بودند. فراوریات نساجی، در خلال هزاران سال، از ساده ترین روش های بافندگی از طریق در هم بافتن الیاف گیاهی و حیوانی تا بافندگی با دستگاه های پیچیده کامپیوتری ییشرفت نموده است. مشقات کوچ های فصلی، زحمت دام داری، گله داری و یا زندگی پردردسر در منطقه ها صحرایی سبب شد که عشایر و صحرانشینان دست بافته هایی به وجود آورند که سودمندی در مصرف، سهولت در حمل و نقل و به ویژه زیبایی ممتاز و سکونت مناسب را یک جا در خود جمع داشته باشد.
بافت سیاه چادر پیش از ظهور ادیان رایج بوده، اما اسلام گویی ذوق سلیم صحرانشینان، روستاییان و بومیان سرزمین های مختلف را در بافت سرپناه به گونه حیرت انگیزی تلطیف نموده، موجب خلاقیت هنری و شکوفایی فنی بیشتری شده است.
روستایان و صحرانشینان هم برای برطرف احتیاجهای خود و سایرین به بافتن سیاه چادر ادامه دادند. این مردمان، به ویژه چادرنشینان، مواد لازم بافندگی را از محیط طبیعی پیرامونشان به دست می آوردند.
کمرنگ شدن گدام بافی در بین روستاییان
اینک شیوه زندگی خاص پیش از صنعت و تجارت به سبک غربی، که بافتن سیاه چادر سنتی را ممکن می ساخت، از بین رفته و احتمالا دیگر باز نخواهد گشت، لذا گدام های قدیمی با اشتیاق جمع آوری یا بعضا از بین می رود و دلایل این امر می توان قیمت بالا، عدم درخواست برای خرید، عدم فراوری مناسب، وجود دلالان در به دست آوردن با قیمت کم این محصول برشمرد، بنابراین بافنده های امروزی وقت و تمایل به بافتن گدام مرغوب ندارند، زیرا صرفه مالی برای آنان ندارد.
بلوچ ها در قرون یازدهم و دوازدهم، پس از حمله سلجوقیان و بیرون رانده شدن از کرمان و سیستان، در منطقه ها فعلی جایگزین شدند. تاریخچه بافندگی بلوچ ها هم مانند سایر مباحث تاریخی این گروه، دستخوش تحولات بسیاری شده است، مرگ تقریبی زندگی سنتی، زیان جبران ناپذیری بر فراوریات محلی مردمان چادرنشین و روستایی این منطقه وارد آورد.
مزیت های حمایت از فراوری گدام
رشد و توسعه مالی، اجتماعی و فرهنگی منطقه در سایه اشتغال به این صنعت بومی و صنایع وابسته به آن، از قبیل خراطی و آهنگری و غیره، جلوگیری از مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرها و پرداختن به شغل های کاذب، کسب عایدی و ایجاد اشتغال پایدار در منطقه و حفظ این هنر و صنعت دیرینه از مزیت های حمایت از فراوری گدام است.
نمونه های مشابه
گدام یا سیاه چادر در برخی از منطقه ها روستایی و به ویژه عشایری در کشور مشاهده می گردد و بعضا در قسمت های شرقی استان های خراسان رضوی و جنوبی و دامنه های سلسله جبال زاگرس به بافت آن هم مشغولند.
از ویژگی های گدام در این منطقه می توان به ظرافت و بافت آن اشاره نمود. رنگ های تیره و آغشته به سفید و بور نمادی از زندگی در شرایط بد آب و هوایی منطقه را نشان می دهد، قابلیت حمل آسان و سبکی آن از دیگر ویژگی های گدام محسوب می گردد.
تغییر سبک زندگی روستاییان و عشایر، زندگی در مساکن با مصالح آجری و آهنی، عدم حمایت از فراوری، نبود بازار مناسب برای عرضه محصول، کمبود دام در منطقه وعدم صرفه مالی باعث شده این هنر و صنعت به فراموشی سپرده گردد.
اقدامات حفاظتی اجرا شده
خریدتعدادی گدام (سیاه چادر) از مردم منطقه برای استفاده در فضاهای نمایشگاهی، شناسایی صنعتگران این رشته، برنامه ریزی برای تشکیل کلاس های آموزشی در ماه های آینده و پیگیری بیمه صنعتگران گدام باف در منطقه از جمله اقدامات حمایتی و حفاظتی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی میرجاوه در این زمینه است.
ترغیب صنعتگران به تشکیل تعاونی های صنایع دستی برای خرید تضمینی محصولات هنری صنایع دستی به ویژه گدام انجام شده تا امکان توسعه این صنعت را در تمامی منطقه ها شهری، روستایی و عشایری فراهم سازد.
بعلاوه طرح ها و نقش های نو و تازه با حفظ اصالت و فرهنگ محلی به منظور جلب نظر مشتریان ارائه شده است.
در دسترس قراردادن مواد اولیه مقرون به صرفه قیمت به فراورینمایندگان، تهیه کتابچه ها و بروشورهای تبلیغاتی برای معرفی گدام و هم اخذ کد اصالت و استاندارد برای محصول از سایر اقدامات برای حفظ این آثار ارزشمند است.
منبع: گردشبان